- “Duke rikthyer Gjergj Fishtën në historinë e letërsisë shqipe, nuk I japim atij vendin që I takon, por I kthejmë histories së letërsisë atë çka I mungon”. - Aurel Plasari
- “Ai është Homeri shqiptar, një poet nga më të mëdhenjtë”
- “Fishta është një Homer shqiptar. Ai nuk është vetëm një poet i madh kombëtar. Ai është nga më të mëdhenjtë në botë. E rëndësishme është që ai të njihet prej saj”. - Zef Valentini
Merr pagëzimin nga italo-arbneshi At Leonardo de Martino, i cili atbotë ishte famullitar në Troshan. Për cilësitë e mira që kishte, ra në sy të At Marian Pizzochini nga Palmanova, (Udine), i cili kërkoi nga prindërit e tij ta shkollonte djalin. Prindërit nuk e refuzuan dëshirën e fratit. Meqë në fshatrat aty përqark nuk kishte shkollë dhe Kolegji nuk ishte hapur ende, e dërgoi me shpenzimet e veta në Shkodër në shkollën fretnore. Shkolla e Fretënve (Etënve Françeskaj) ishte hapur qysh më 1861 në Shkodër. Aso kohe Provinca Françeskane kalonte një periudhë të vështirë sa i takon formimit të klerit vendas. Tashmë duke qenë se At Marian Pizzochini ishte prefekt i misionit të Epirit dhe duke pasur mbështetjen edhe të Gjon Pjetrit nga Bergamo, prefekti i misionit të Kastratit menduan të themelonin një Kolegj për të rinjtë shqiptarë. Në vitin 1880 në Troshan afër vendlindjes së Fishtës, françeskanët në kuvendin e tyne hapin Kolegjen e tyre nën drejtimin e At Marianit e At Giampiero. Zefi i vogël në moshën 11-vjeçare, nga Shkodra rikthehet, tashmë jo si bari, por si nxënës, duke u shënuar kështu një ndër nxanësit e parë të kësaj shkolle. Në këtë kohë i shfaqen dhimbje në zemër, sa etërit françeskanë e dërgojnë menjëherë në Raguzë (Dubrovnik) të Dalmacisë (Kroaci) për shërim. Mbasi kthehet prej andej, vijon sërish mësimet në Troshan, por sikurse mund të merret me mend, në këtë shkollë ishte ende herët për të pasur standarde arsimore të mjaftueshme për formim në shkenca, sikurse kërkonin françeskanët, prandaj drejtuesit e kolegjit me miratimin e Gjeneralit të Urdhrit të Françeskanëve At Bernardinit prej Portogruaro vendosin që t’a dërgojnë për studime të mëtejshme në filozofi e teologji në Bosnje. Bosnja në këtë kohë sapo kishte fituar pavarësinë nga Turqia dhe katolikët e veçanërisht Urdhri françeskan kishte arritur t’i mbijetonte pushtimit turk, gjë që studentët shqiptarë e kuptonin më mirë se kushdo pasi kishin kaluar të njajtat peripeci. Në Bosnje françeskanët kishin një histori të mirë tradicionale të tyre me kisha, famulli, kuvende, kolegje e seminare. Pas 5 vitesh studime në Troshan, Zefi u nis vetë i shtati më 1886 së bashku me At Ejëll (Sebastjan) Paliq, At Severin Lushaj, At Pjetër (Simon) Gjadri, At Loro Mitroviç (Pashko Mazreku), At Bona Gjeçaj dhe At Pashko Bardhin (Anton Nënshati me emrin e pagëzimit, Martin; Jozef Blinishti, me emrin Mhill). Vitin e parë të provës e kaloi në Guçja-gorë afër Travnikut, me këtë rast ban dhe ndërrimin e emrit më 28 gusht 1886 dhe pranimit të kushteve të përkohshme të datës 23 tetor 1887, sipas ligjeve rregulltare nga Jozef në Gjon (Johannes), si emër i përmotshëm i një rregulltari. Mësimet filozofike i mori në kuvendin e Sutidkës, ndërsa ato teologjike në kuvendin e Livnos. Lexonte klasikët grekë e latinë si dhe Dante Alighieri (1265-1321), Carlo Goldoni (1707-1793), Vittorio Alfieri (1749-1803), Alessandro Manzoni (1785-1873), Giosue Carducci (1835-1907), Giovanni Pascoli (1885-1912) etj. Sikurse dëshmon biografi i parë i jetës së Fishtës, njikohësisht edhe koleg i tij At Pashk Bardhi. Fishta dallohej në sprovat e hartimeve në punimet filozofike, teologjike e letrare vjetore në gjuhët latine, italiane dhe kroate. Sikurse kudo edhe në mjediset religjioze xhelozia etnike sllave nuk kishte si të mos gëlonte e ziente edhe ndaj Fishtës dhe bashkëvëllaznve të tij, ndaj Gjergji reagoi së bashku me bashkëvëllezërit e tij përmes një proteste, organizuar nga studentët shqiptarë të Fakultetit të Teologjisë të Livnos. Fishta bile ideoi krijimin e një shoqërie të vogël letrare-artistike, e cila do të mund zhvillonte e të ruante traditat dhe vlerat më të mira të kulturës shqiptare. Në një letër, e cila mban datën 2 shtator 1892, ndër 10 nënshkruesit ishte edhe emri i fra Gjergjit. Nënshkruhet Enea-Silvio-Giorgio Fishta. Pa dyshim, dy emrat e parë si të tillë u zhdukën, duke i mbetur vetëm i fundit, Giorgio, ndërsa në gjuhën kroate, Jure, në shqip, Gjergj, emër me anë të të cilit ne sot e njohim poetin kombëtar. Emrat e lartpërmendur të Fishtës janë personifikues të njerëzve të mëdhenj, si të humanistit, Papa Pio II, me emnat Enea dhe Silvio (Piccolomini). Ky Papë, në historinë tonë kombëtare njihet si ai, i cili u nis për në Raguzë, për ta kurorëzuar Gjergj Kastriotin, si “Atlet i Krishtit”, por vdiq në vitin 1464, n' Ankona të Italisë, pa arritur ta finalizonte misionin e tij. Apo Enea, personazhi tek “Iliada” e Homerit dhe Silvio, emër i rilindasit të shquar kroat Silvie (Strahimir Kranjçeviq), miku i ngushtë i Fishtës etj. Ndërsa emri i fundit Gjergj, në aspektin fetar, personifikim i Shën Gjergjit, martir, shek. V, dhe në anën kombëtare, emri i Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti. Fishta shpenzonte pak kohë në përgatitjen e mësimeve, pasi mjaftonte një lexim i vetëm që ai t’i riprodhonte gati krejt përmendësh. Profesorati i zgjedhur që kishin ardhur nga Roma dha vlerësime maksimale për studentin. Lexonte poetët kroatë Grga Martiç (1822-1905), nga Bosnja, Andrij Kaçiç (1704-1760), nga Dalmacia, malazezin Petroviç Njegosh Petar (1813-1851) “Gorski vijenac”, Ivan Mazuraniç (1805-1888). Në këtë kohë ai zë miqësi të ngushtë me poetin lirik kroat Kranjçeviç Silvije Strahimir (1865-1908), respekti dhe dashuëria e të cilit bëri që ai t’i kushtonte në shenjë mirënjohje në vitin 1892 edhe një poezi në italisht. Nisi dhe ushtrimet e para poetike, që u ruajtën nga At Bardhi. Mbasi kreu studimet e larta për filozofi e teologji shkëlqyeshëm, në vitin 1893 kandidati për meshtar kthehet me të (gjashtë) shtatë sivëllaznit e tij në Shqipëri, tashmë i formuar e me kulturë gjuhësore në disa gjuhë (latinisht, italisht, kroatisht, frangjisht e gjermanisht), me njohuri mbi muzikën, artet figurative) etj. Të dielën më 25 shkurt 1894 në moshën 23 vjeçare, ngre (celebron) Meshën e parë në kishën e Troshanit ende pa e mbushur moshën e lejuar, e cila duhej të ishte 24 vjeç, gjë që për ta bërë këtë, duhet të kishte kërkuar leje të veçantë për shugurimin meshtarak. Kështu mundi të plotësojë dëshirën për të kremtuar meshën e tij të parë, përpara bashkëfshatarëve të tij, shokëve e miqve me të cilët ishte rritur. Meshtari i saposhuguruar emërohet mësues në Kolegjen e Troshanit, bash aty ku pati marrë mësimet e para. Të dielave ai mbulonte me shërbim meshtarak kishën famullitare të Dom Lleshit (Zojës Nunciatë) në Lezhë (në të cilën shërbeu si kapelan (1896-1897), e cila mban si vit të ndërtimit të saj vitin 1240, vit në të cilin thuhet se aty kishte ardhur vetë Shën Françesku dhe se aty ai kishte themeluar bashkësinë e parë françeskane. Në vitin 1899 Fishta caktohet famullitar i përkohshëm në famullinë e Gomsiqe, nen juridiksionin e Abatit. Detyra e famullitarit i jepte mundësinë që të ishte vazhdimisht në kontakt me grigjën e tij shpirtnrore dhe në këtë mënyrë të prekte me dorë e të kundronte për së afërmi cilësitë morale e shpirtnore të banorëve të këtyre maleve, doket, gjuhën idiomatike shpesh enigmatike, bujarinë, nderin, besnikërinë, trimërinë, urtësinë, krenarinë, drejtësinë, varfërinë ekonomike, mungesën e shkollimit, hakmarrjen, dëshirën për të qenë të lirë, të cilat do të preknin mendjen e meshtarit të ri. Me syrin e një psikologu, vëzhgues deri në imtësi, Fishta do të grumbullonte visarin gjuhësor, i cili do të ishte brumi me të cilin do të gatuante më pas veprën e tij letrare. Në Gomsiqe “... Fishta do të njohë deri edhe skutat më të thella, njerëzit që u bindeshin normave juridike të Kanunit, Kodit Zakonor të Shqiptarëve ku është pasqyruar shpirti i vërtetë i rracës.” “Në Gomsiqe, koloriti i gjuhës së Zadrimës, u fuqizua tek Fishta me thelbin e të folmes malësore...”. Deri më 1899, Fishta shkruan me alfabetin latin të françeskanëve. Po këtë vit, pra më 1899, falë miqësisë dhe admirimit që krijoi tek abati Prengë Doçi, një nga personalitetet intelektuale më të kulturuara të kohës, ky i fundit e ftoi si bashkëthemelues të shoqërisë «Bashkimi» me Dom Ndoc Nikajn, e me At Pashk Bardhin, At Ambroz Marlaskajn, etj. Kundruem nga kandvështrimi letrar “Kur më 1899 themeloi Shoqërinë Letrare “Bashkimi” së bashku me abatin dinamik të Mirditës, Imzot Preng Doçi, At Gjergj Fishta i zotnonte të gjitha nivelet e komunikimit në gjuhën shqipe, nga modulimet e ëmbla dhe eufemizmat e të folmes femërore, në tonin therës dhe satirik të bejtexhijve, deri në të folmen madhështore të zonave alpine.” - shkruan Koliqi. Po at vit vritet vëllai për gjakmarrje, që u bë shkak që ai të shfryhet mbi këtë fenomen në poezinë Gjaksorëve, ndërkohë që dhimbjen për humbjen e të vëllait, meshtari françeskan do ta falte për hir të Krishtit, duke marrë përsipër faljen e gjakut dhe duke lidhur të dy familjet në kumbari të krishterë. Simbas sivëllaut At Sirdani “Kurë ishte At Fishta ende Meshtar i ri, i mbytur njanin vllà, pa kurrfarë fajit, po pak minuta mbasi kishte dalë prej odës së tij. Veç nji Zot e din se sa iu dhimbët ai vllà qi e kishte dashtë si sytë e ballit. Me gjith këta, ky e fali mejherë gjaksin e pashpirt, e bâni çëmos deri sa e detyroi të vetët jo vetëm me e falë, por edhe me u miqasue ato dy shpi nder veti me nji lidhni shêjte, me kumari,…”. Të njajtën gja na e konfirmon ma vonë edhe Át Daniel Gjeçaj. V. 1989 shënon edhe fillimin e krijimtarisë letrare të Fishtës, e cila nis e publikohet së pari në revistën Albania të Faik Konicës, por gati e gjitha me pseudonime. Po ashtu do të botojnë edhe në perkohshmen Elcija (mâ vonë: Lajmtari) i zemres së Krishtit. Në vitin 1902 emnohet sekretar i Komisariatit të Misionit Françeskan si dhe drejtor i shkollës françeskane në Shkodër. Si i pari drejtor shqiptar i kësaj shkolle, Fishta vendos në programin mësimor në vend të gjuhës italiane, gjuhën shqipe në të gjitha lëndët mësimore. Kujtojmë këtu se gjuha shqipe përdorej në këtë shkollë, por landët e tjera mësoheshin në gjuhën italiane, kjo për arsye të mungesës së teksteve në gjuhën shqipe. Ky akt, për kohën ishte guxim i madh, madje nji rrezik. Fishtës iu desh nji punë jo e vogël që të hartonte tekste, të nepte mësimet me shënime tue i shumëfishue me shkrim n'orët mësimore. Mësues të shkollës kishte të njohurit Logoreci, Paluca, Kodheli etj. Më 1911 u festue 50-vjetori i hapjes së saj, dhe me këtë rast u ba nji aktivitet kulturor, në të cilin nuk munguen me pjesëmarrjen e tyne autoritetet zyrtare, fetare, shërbimit diplomatik, (konsullatës austro-hungareze), dhe shumë anëtarë të bashkësive të tjera fetare myslimane dhe ortodokse. Programi i këtij aktiviteti ishte përgatitë prej vetë Fishtës. E thirrun prej të gjithëve në Shkodër si shkollë kombëtare, me 24 mars 1912, Shkolla Françeskane u nderue nga qeveria turke, e cila tue pa përgatitjen e nxanësve të saj kërkoi sugjerime për mësues të rinj që kishin krye këtë shkollë, çka ishte meritim i posaçëm i Fishtës. Në verën e vitit 1902, gjatë pushimeve të verës Fishta shkonte në Rrapshë të Hotit për të zëvendësuar famullitarin e atij fshati, Át Leonard Gojanin, e aty frati do të njihej e të lidhte miqësi me plakun Marash Uci, të cilin do ta përjetësonte më vonë në vargje.
“Kënaqej poeti, tue veshtrue kallximet e kreshnikut të maleve mbi lufta, në të cilat ai vetë kishte pasë marrë pjesë si i ri. Përleshja te Ura e Rrzhanicës iu ngul Fishtës në tru dhe, pa u largue nga ambienti i ushtarëve me çakçirë e kapuç të bardhë në krye, u vu ta përshkruej, ashtu si e kishte ndigjue nga luftëtari.”
Në vitin 1904 Át Pashk Bardhi, ndërsa nepte mësimin e gjuhës shqipe në Borgo Erizzo (Zara, Dalmaci) (Kroaci) dhe ishte kthye në Shkodër për pushime, merr prej Fishtës për të lexue dorëshkrimin e disa kangëve dhe pasi dha pëlqimin për to, vendosi m’i botue. Do t'ishte Faik Konica, botuesi i revistës Albania dhe njikohësisht miku i tyne i përbashkët, si dhe ndihma financiare e Ministrisë së Jashtme Austro-Hungareze, të cilët do të kontribuonin në botimin me titullin: Lahuta e Maltsiis - Kangë Popullore I - Marash Utsi. Do t'ishte kjo sprova nismëtare, që do t’i nepte edhe famën Gjergj Fishtës. Edhe pse u botuen pa emën, Fishta muer urime e lavde nga shumë miq, intelektualë shqiptarë brenda dhe jashtë Shqipnisë, si dhe nga albanologë të huej. Dinjiteti meshtarak dhe përvuejtnia rregulltare nuk e penguen të luente rolin që duhej në skenën kulturore të kryeqendrës së Veriut, Shkodrës. Nuk ishte aspak e lehtë të përballonte tashma xhelozitë, dhe Fishtës anmiqtë dhe kundërshtarët për fatin e tij të keq, nuk i munguen as prej botës së jashtme, as prej klerit, as prej civilëve. Ky do t'ishte shkak që Fishta të transferohej sërish në Gomsiqe. Në v. 1906 Luigj Gurakuqi do t’ia kushtonte Fishtës veprën e vet Vargnimin n’ gjuhë Shcype, e cila asht metrika e parë në gjuhën shqipe. Dy vjet ma vonë, më 15 shkurt 1907, së bashku me Shtjefën Gjeçovin, themeloi të parën bibliotekë shkollore në Shqipni, tue grumbullue gjithfarë librash. Po këtë vit pranë shkollës fretnore çon nji trupë teatrale amatore, në të cilën së pari do të vêjnë në skenë pjesët e veta dramatike, si dhe përshtatjet nga gjuhët e hueja, tue vû kështu nji tjetër gur themeltar në kulturën kombëtare. Po këtë vit ai arriti me botue pjesën e dytë të "Lahutës" me titullin Vranina, në të cilën protagonisti ishte sivëllai i Marash Utsit, Oso Kuka. Në vjeshtën e atij dimni Fishta hapë kurset e natës për të rritunit, për të mësue shkrim e këndim dhe ma vonë krijon nji shoqni bamirëse për fëmijët e varfën, për të cilët siguron ndihma të ndryshme ushqimore dhe veshmbathje. Ky do t'ishte nji nga shembujt e dashnisë së krishtenë të të varfnit të Shën Françeskut në mision. Po këtë vit arrin me botue në Sarajevë përmbledhjen satirike Anzat e Parrnasit, të cilën Fishta ua kushton “mikrobeve të Kombit” asaj frotës së shqiptarëve të shitun, pa ndërgjegje e moral mbi të cilët Fishat lëshon pa mëshirë ironinë dhe sarkazmen e tij gjegjës e therës. Në nandor 1908 mbledhet Kongresi i Manastirit. Fishta së bashku me Luigj Gurakuqin muer pjesë atje si përfaqësues i Shoqnisë Bashkimi, ku dhe mbajti ligjëratën “Për alfabetin latin”, që i dha udhëzgjidhje marrëveshjes për alfabetin. Karshi Dom Ndre Mjedës, Mati Logorecit, Hilë Mosit dhe Luigj Gurakuqit si përfaqësues nga Shkodra. Aty “Fjala plot kuptim, logjika dhe oratoria e françeskanit të Shkodrës, që e bante Fishtën të dallohej ndër të tjerë, edhe në këtë mjes bani që nga 52 anëtarë të Kongresit të fitonte për vete 49 zâje posi kryetar komisioni, të ngarkuem për studim të alfabetit. Qe një triumf për fratin e përvuejtë”. Sipas Karl Gurakuqit: “kongresi e pau t’udhës të caktonte poetin kombëtar Gjergj Fishtën ma fort në shenj nderimi dhe çmimi për veprat poetike që i pat falë popullit”, ndërsa për Tomor Osmanin përveç kësaj ishte ai u zgjodh edhe për: “erudicionin e thellë, kulturën e gjërë, forcën e fjalës, mendjen e mprehtë dhe logjikën e fortë”. Ditën e dytë të Kongresit të Manastirit Gjergj Fishta mbajti nji fjalim të zjarrtë për vetitë e mira të shqiptarëve dhe për nevojat e tyne. Fjala e Fishtës në Kongres sipas shtypit të kohës bani për vedi të gjithë delegatët, mjafton me sjellë këtu nji letër të Pashk Bardhit dërgue Shtjefën Gjeçovit, në të cilën i shkruen se fjalimi i Fishtës “kishte ba me kja shumë kongresista dhe mbas fjalimit nji hoxhë toskë e ka marrë në grykë me lot për faqe”.
Fishta tashmë ishte bërë një personalitet publik i veçantë në jetët e qytetit të Shkodrës, por edhe të të gjithë Shqipnisë, përmes njohjes dhe bashkëpunimit me intelektualët ma të njohun, predikimeve, konferencave, fjalimeve publike etj. Jeta publike kishte ba që ai të merret e të trajtojë edhe çashtje politike. Në të gjitha qeveritë shqiptare prej vitit 1912 e deri sa vdiq, ai qe përfaqësuesi i vërtetë i shqiptarit dhe i etnisë, kampion i mbrojtjes së të drejtave të popullit të vet. Françeskanizmi shqiptar falë kontributit të Fishtës do t'ishte ai që njihet. Ai ishte ndër patriarkët e riorganizimit të Provincës. Në cilindo pozicion pune, famullitar, drejtor shkolle, bibliotekar, botues, sekretar province, guardian, definitor, kustod, e Ministër Provincial ai ishte shembulli i njeriut të përkushtuem, “... një avokat i përbetuar i integrimit të Shqipërisë në kulturën perëndimore të krishterë.” Thotë Át Anton Harapi, nji prej kulturologëve ma të shkëlqyem shqiptar, n'artikullin ”Shqiptari i Madh”, në rastin e nji botimi përkujtimor mbi jetën dhe veprën e Fishtës, më 1943: ”Kam ndollë vetë aty, kur nji ditë, nji shqyptar këthefit të vjetër, tue ankue për do shpërdorime të nierëzve të Shtetit me A. Gjergjin, dote disi me përfundue, se së ka Shqypni. Fishta don t’ia spjegojë punën, se njerzt e Shtetit nuk janë Shqypnija, edhe plaku, per me i diftue se kishte mbetë i bindun, i thotë: Po na se kemi dijtë, more zotni...veç prej jush e kemi xanë shka asht Shqypnija!”. Po këtë vit ai nisë me lexue e njikohësisht tuj studjue me kujdes e vëmendje veprat e Shekspirit e Molierit. Vitin pararendës ai kishte ngritë një teatër të vogël, i cili vijonte ashtu që me nismën e De Martinos. Kështu ai ven në skenë: Gjokë Tarçuku ase mjek përdhuni, I ligu për mend, Dredhitë e Patukut, përshtatur sipas Molierit. Lexon Heinrich Heine (1797-1856). Fishta pati bashkëpunim me motrat Stigmatine, të cilat kishin ardhë në Shqipni në v. 1879. Ato pasi kishin hapë në Shkodër shkollën e tyne për vajza (1876), arritën qysh më 1925 ta kthejnë në shkollën e tyre (e cila muer emnin Normalja e Stigmatineve), ortake të denjë të gjimnazit Illyricum, e cila do t'edukonte të rejat e të tre besimeve. Duhet të merret me mend roli i françeskanëve dhe i motrave stigmatine në këtë nismë, ngaqë dihej gjendja e rëndë e femrës shqiptare, e cila lindej, martohej, lindte fëmijë, punonte e vdekte si qenie e dorës së dytë në krahasim me burrin. Ajo ishte e përjashtueme nga jeta publike, sepse ndikimi i presionit politiko-kulturor përgjatë shekujve të pushtimit osman, kishte lanë gjurmët e tij. Në këtë kuptim ndihmesa e bijve dhe bijave të Shën Françeskut ishte e madhe. Gjithashtu në v. 1908-1909 shkruen melodramat Sh’ Françesku i Asizit, e cila u shfaq me rastin e 700-vjetorit të Urdhnit Françeskan (1209-1909), e që u botue në v. 1912, Odisea, Ifigenija n’Aulli dhe Kryepremja e Shën Gjonit. Po në v. 1909 boton në Zara Pika voeset, Shtypshkroja Vitalini, nji përmbledhje lirikash fetare, vepër së cilës ma vonë do t’ia ndryshojnë titullin në Vallja e Parrizit, por që kështu në botimin e parë ia kushton Luigj Gurakuqit. Disa prej ktyne poezive, origjinale si dhe përkthimeve, qenë publikue në revistën e etërve jezuitë Elçija e Zemrës t’Jesu Krishtit. Në v. 1911, më 19 dhjetor, me rastin e 50 vjetorit të hapjes së shkollës françeskane nisë me shkrue dramën Juda Makabe, të cilën e përfundon vetëm pas tre vjetësh, por këtu në këtë përvjetor u shfaq melodrama Shqyptari i qytetnuem, prej së cilës dilte mesazhi i Shqipërisë së lirë, çka shkaktoi entuziazëm e brohoritje tek të ftuemit. Justin Rrota kujton se “N’atë rasë, nepër dritën e llampavet, prej korit së kangtorìs pàsh, ke burra me mustakë e pleqë me thìja, të përmalluem, kjajshin si fëmija”. Po këtë vit falë autoritetit që kishte dërgohet nga qeveria turke në Podgoricë së bashku me Imzot Jak Serreqin dhe Dom Luigj Bumçin (1872-1945) si ndërmjetës për arritjen e marrëveshjes së paqes midis Portës së Lartë të Stambollit dhe malcorëve kryengritës të Malsisë së Madhe dhe të Mbishkodrës që u çuen kundër xhonturqve. Më këtë rast nji vit ma vonë dekorohet nga Sulltani me dekoratën Mearif për shërbime paqeje dhe humaniteti. Më 28 janar 1912, Klubi "Gjuha Shqype" në pallatin ipeshkvor në praninë e Imzot Jak Serreqit, përmes kryetarit të saj Ndoc Çobës, i cili më këtë rast mbajti edhe nji ligjëratë mbi veprimtarinë e tij, i dhuroi Fishtës nji kunorë argjendi për merita në krijimtarinë letrare dhe po këtë vit ai dekorohet dhe nga Mbretëria Austro-Hungareze me medaljen Ritterkreuz (1912), për kontributin kulturor në Shqipni, sikurse e përmendëm nga Turqia u dekorue me dekoratën Mearif (1912), qyteti i Beratit i dërgoi nji pupël ari (pendë) (1913), Piu XI Medaglia di Benemerenza (1925), Urdhni françeskan Lector Jubilatus (1929), Greqia Phoenix (1931); qeveria italiane e bani anëtar të saj, Academico d’Italia më 1939. Miqtë e tij të ngushtë do të ishin Imzot Prengë Doçi, Luigj Gurakuqi, Faik Konica, At Pashk Bardhi, At Anton Zanoni S.J, At Pal Dodaj (frat) etj. Nga tetori 1912 deri në fund të prillit 1913, kohë kur Shqipnia gjendej në prehën të pavarësisë së saj, dhe kur Imzot Nikoll Kaçorri dhe Luigj Gurakuqi mbanin në kontakt gjithë zhvillimin e ngjarjeve, për rreth shtatë muej Shkodra u rrethue nga ushtria malazeze dhe kështu Fishta me Imzot Jak Serreqin arqipeshkvin e Shkodrës, Ndre Mjedën, Bernardin Shllakun ipeshkvin e Pultit e të tjerë u strehuen në Kuvendin e Arrës së Madhe. Më 12 qershor Fishta ngre flamurin kombëtar në Kishën Françeskane të Gjuhadolit, që dëshmon se edhe Shkodra u bashkue me Shqipërinë pas muejve të gjatë të rrethimit malazez. Në tetor të v. 1913 në prag të përvjetorit të parë të Pavarësisë, Fishta themelon të përkohshmen Hylli i Dritës, nji nga revistat ma të mira në historinë e shtypit shqiptar. Qè si shkruhej në editorialin e parë të saj “Perlimi ase programi i së përkohshmjes sonë, s’âsht tjetër veç t’orvatunt për lulzim t’Fesë e t’Atdheut, për t’marë t’Familjes e të zhdrivillimit t’Dijes në Shqypni, shka âsht njà për njà si me thânë për gjytetni e përparim të vërtetë t’komit Shqyptar”. Këtu tek kjo revistë Fishta do të tregojnë nji tjetër cilësi të formimit të tij kulturor: publicistikën e tij. Do të jenë me dhjetëra artikujt letrarë, politikë, pedagogjikë e polemikë që do t’i napin nji tjetër përmasë personalitetit të tij. Hylli i Dritës mbas numrit të saj të dhjetë, kur Fishta botoi artikullin e famshëm “Nji komedi e pandershme e XX-ës qindvjetë”, në korrik 1914, u ndërpre nga autoritetet ndërkombëtare (Komisioni i Kontrollit) sepse Fishta e dënoncoi hapun për pandershmëri dhe pabesi hipokrizinë dhe intrigat diplomatike që baheshin në kurriz të shqiptarëve. Për pasojë drejtori i saj u padit në Romë prej qeverisë ndërkombëtare si njeri i rrezikshëm për qetësinë e vendit dhe u dënue nga koloneli anglez G. Philipps me 20 muaj burgim në Maltë. Fishta iku fshehtas në Gomsiqe, tek Át Shtjefën Gjeçovi, m'andej në Vig, ku ishte Át Pashk Bardhi e ma në fund në Troshan, ku shërbente Át Pal Dodaj, sepse vetëm atje mund t'ishte jashtë juridiksionit të ndërkombëtarëve, të cilët administronin vetëm Shkodrën. Për fatin e Fishtës shpërtheu Lufta I Botnore dhe ai doli jashtë vëmendjes. Më 28 Nandor 1913 u kremtue festa kombëtare, natë në të cilën u lidhën simbolikisht me drita kandilash, minarja e xhamisë së Fushë-Çelës me kambanoren e kishës së Gjuhadolit. Gjatë kësaj kohe u desh ndërmjetësia e Imzot Serreqit, Imzot Bumçit e Imzot Kolecit që internimi të pezullohej. Filloi edhe Lufta e Parë Botnore dhe çashtja e Fishtës sikur u harrue, sepse ndërkombëtarëve u desh të merreshin me të tjera gjana më të rëndësishme. Janari i v. 1916 e gjen Shkodrën sërish të pushtueme, kësaj here nga austro-hungarezët, tashma jo për ndonji përfitim territorial, por ma tepër për justifikim strategjik. Ky vit do të shënojnë tre ngjarje të randësishme për Fishtën: Themelimin e revistës Posta e Shqypniës (5.12.1916 - 11.1918), instalimin e shtypshkronjës françeskane, si dhe krijimin e "Komisisë letrare" me sugjerimin e konsullit të përgjithshëm August Ritter von Kral (1859-1918). Më 3 gusht 1916 e themelon, bashkë me Luigj Gurakuqin, Rajko Nachtigall, Dom Mjedën, e Mati Logorecin, Gjergj Pekmezin, Át Ambroz Marlaskajn, Át Shtjefën Gjeçovin, Sotir Pecin, etj. Komisia Letrare e Shkodrës hedhi bazat e drejtshkrimit bazue mbi të dy dialektet e shqipes, si dhe punoi për nji terminologji të re për administratën shqiptare. Pas disa diskutimeve Komisia vendosi të përdorej "dialekti i Elbasanit" si një kompromis asnjanës për gjuhën letrare, më 1923 me nismën e Sotir Pecit. Ky vendim binte mjaft në kundërshtim me dëshirat e Gjergj Fishtës, për të cilin dialekti i Shkodrës ishte ma i përshtatshmi. Fishta shpresonte se koineja shqiptare e veriut së shpejti do të shërbente si normë letrare për të gjithë vendin, ashtu si gjuha e Dantes kishte shërbye si udhërrëfyese për italishten letrare. Po këtë vit më 5 dhjetor 1916 del numri i parë i gazetës "Posta e Shqypniës" shqip – gjermanisht e subvencionueme nga Austro-Hungaria në kuadrin e Kultusprotektorat-it, me gjithë që forcat pushtuese nuk para kishin besim te Fishta për shkak të aspiratave të tij kombëtare. Doli dy herë në javë për dy vjet me radhë deri më 23 nëntor 1918 (gjithsej 89 numra), dhe punën e drejtorit për pjesën shqipe e kreu Át Gjergji, i cili botoi aty afro 37 artikuj. Gazeta sipas Fishtës ishte ”themelue për Kombin Shqyptar; veç po, artikuj kanë me u botue edhe gjermanisht, qi edhe dheu i jashtëm të dijë do punë tona, për të cilat Kombi mundet me pasë interesë…”. Theksojmë se sikurse "Hylli i Dritës", edhe "Posta e Shqypniës" u mbyll nga ana administratorit francez të Shkodrës vetëm 5 ditë përpara se të kremtohej Festa Kombëtare e Pavarësisë, për shkak të disa artikujve polemikë të Át Gjergj Fishtës. Në v. 1916 Fishta sjell në Shkodër shtypshkronjën, e cila do të marrë emnin Shtypshkroja Françeskane, pra françeskanët tash e mbrapa do të kenë shtëpinë e tyme botuese. Kujtojmë këtu se botimet e deritashme u banë në shtypshkronjën “Nikaj”. Bashkë me Át Harapin, e Gurakuqin bajnë bashkë malcorët e Hotit e Grudës me ra në Shkodër në shenjë proteste për lanjen e ktyne tokave Malit Zi. Më 1917 Kryeipeshkvi i Shkodrës e merr Fishtën së bashku me Imzot Bumçin si pjestar të grupit negociator mes qeverisë dhe malësorëve. Me përfundimin e Luftës së Parë Botnore, ushtria austro-hungareze tërheket nga Shqipnia dhe sërish del në pah çashtja e kufijve territorialë. Kryetari i qeverisë së Durrësit Turhan Pashë Përmeti kryeson delegacionin shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris në prill të vitit 1919, në përbërje të të cilit janë edhe Imzot Luigj Bumçi, Luigj Gurakuqi, Mehdi Bej Frashëri, Dhimitër Berati, Mehmet Konica, Mustafa Kruja dhe Dr. Turtulli. Turhan Pasha emnoi Bumçin në krye të Delegatës, që të ndryshonte pamjen e huej të Shqipnisë si "Turqi e vogël" tue qenë se ai kishte qenë ambasador i Perandorisë Osmane në Shën Pjetërburg. Pas nënshkrimit të marrëveshjes më 29 korrik 1919, në mes Tittonit të Italisë dhe Venizelos të Greqisë, për ndarjen e Shqipërisë, sipas Konferencës së fshehtë të Londrës të vitit 1915, delegacionet shqiptare qenë të vendosur të bashkëpunonin me delegacionin e kryesuar nga Luigj Bumçi, i cili zgjodhi sekretar të delegacionit Gjergj Fishtën. Materialin, "Të drejtat e Shqipnisë etnike", në konferencë të mbajtun në Universitetin e Parisit të shkrueme në frangjisht nga Fishta e lexoi Imzot Bumçi. Bie në sy në këtë studim përgatitja e gjithanshme historike, kulturore, etnografike, ndërtimi stilistikor në pikëpamje letrare gja që mbetet ende edhe sot nji model i ndërtimit të nji esejeje apo shembull oratorie. Në letrën e Át Fishtës, datë 13 shkurt 1920, shkrue nga Parisi, provincialit Át Vinçens Prenushit, ndër të tjera thuhej: “Mos tjeter, preh fletoreve do të keni marr vesht, se çë rrezik i zi i kercenohet Atdheut t`onë. Me 20 të Kallndorit Konferenca u ka parashtrue Jugosllavve nji projekt, mbas të cilit Greqija merr Shqipniën jugore me Korçë e Argjirokaster; Italia Vlonen me hinterland e mandat mbi shqypniën e mesme; Jugosllavija pershtrihet deri në Dri ose, ndoshta der n`Mat”. Tue qenë se situata ishte ndërlikue së tepërmi, në lidhje me shqiptarët dhe tue mos gjetë mbështetje nga Konferenca, delegacioni shqiptar, sipas letrës të Fishtës, dërgon në Romë imzot Bumçin, së bashku Mehdi Frashërin, ditën e dytë të Krishtlindjeve, te Papa Benedikti XV. Papa, tue qenë nga takimi i maparshëm i mirinformuem rreth problemit shqiptar, dëgjoi me kujdes të madh shqetësimet e delegacionit tonë. Në fund të bisedës, tue qenë i bindun se rreth çështjes në fjalë, do gjejë mbështetje në partinë katolike në Parlamentin italian, në diplomacinë angleze dhe amerikane, me të cilat Vatikanit kishte marrëdhënie të mira, Papa pat deklarue se do bante çmos për ta shpëtue Shqipninë nga moscopëtimi i matejshëm i saj. Tok me Bumçin më 5 shkurt, 1920, zhvilluen takimin e radhës me kardinalin në zâ të Brukselit, Disidre Mercier, primat i Belgjikës që me ndërkombtarizue ma tej çashtjen kombëtare, i cili muer përsipër t’i shkruente në favorin tonë kardinalit të Londrës dhe të Burnit, ekselencës së tij Balfuorit, mandej, mareshalit Fosh, Dechanelit, Milerandit etj. Mundi dhe djersa e Fishtës dhe të gjithë tjerëve, që u kunorëzue me pranimin e shtetit tonë më 30 gusht 1919 nga Brukseli dhe m'andej, më 19 dhjetor 1920, në Lidhjen e Kombeve, me këtë rast Shqipnia së fundi siguroi tanësinë e saj, në kufijtë e Konferencës së Londrës të vitit 1913. Tue qenë se Austro-Hungaria kishte hekë dorë nga Protektorati Kulturor mbi katolikët, Selia e Shenjtë mori në duer tashma vetë katolicizmin në Shqipni. Kështu Papa Benedikti XV, më 12 nëntor 1920, emnon Ernesto Cozzi-n Delegat Apostolik për Shqipninë, 35 ditë përpara se Lidhja e Kombeve ta njihte Shqipërinë si shtet sovran, që do të thotë se Vatikani realizoi i pari njohen diplomatike de facto të vendit tonë. Pasi pranon se edhe ai vetë, sa herë ka marrë pjesë në bisedimet me delegacionet e huaja:
"... të them të verteten se m'âsht dasht t'skuqesha për inferioritetin t'em. Âsht e kotë të gënjehemi. N'se përjashtohet Gurakuqi qi vetëm ai ka nji kulturë të përshtatshme, ka nji atdhetari të shëndoshë dhe nji njohuni të gjânë për njerëzit dhe për sendet e Shqypnisë, asnji nga anëtarët e qeverisë, kjoftë të saj së maparshmes, kjoftë të së tanishmes, nuk mund të thotë se e paraqet denjësisht Shqypninë dhe të mbrojë siç duhet interesat e sajë".
Më 1921 ridel pas 7 vitesh revista Hylli i Dritës në rrugën e ndërpreme, ndërkohë që aktivitetin e tij botues, qoftë letrar, qoftë publicistik, Fishta e zhvillon në revistën "Zani i Shna Ndout". Ndërkohë shkolla publike ishte nji projekt i ri që Fishta me shokë e kishin gjithnjë në mendje. Niveli i deritashëm nuk ishte i mjaftueshëm prandaj duhej nji gjimnaz klasik. Duheshin sigurue ndërtesa, orenditë, paisjet dhe mjetet didaktike shkollore, personeli i duhun, leja prej autoriteteve kishtare e zyrtare. Fishta së bashku me Provinçialin e ri, At Doden, shkojnë në Romë dhe takojnë Kryetarin e Urdhnit dhe priten për të dytën herë në audiencë nga Papa Benedikti XV, i cili u dha nji shumë prej 100 000 liretash, ndërsa Kuria Gjenerale u nep nji hua me lehtësi shlyemjeje, ndihma të cilat i ndihmuen për hapjen e shkollës publike me emnin tashma të njohun "Illyricum" me nxanës të të tre besimeve, katolikë, myslimanë dhe ortodoksë. Ndërtesa e bleme u bekue ditën e Shën Françeskut më 4 tetor dhe mësimin e filloi më 10 tetor të vitit 1921. Në 64 vitet të jetës së saj fillestare, ndër të cilat 22 vite si gjimnaz, tue i hekë periudhën 3 vjeçare 1933-1936 të pezullimit, kjo shkollë i ka dhanë Kishës 4 ipeshvinj, 110 meshtarë, 10 provincialë, 125 fretër. Më 6 qershor 1921 në zgjedhjet e para demokratike Shkodrën e përfaqësojnë në Parlamentin e parë shqiptarë si deputetë Ndre Mjedja, Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi e Hilë Mosi. Fishta në fillim zgjidhet anëtar e më vonë kryetar i komisionit të buxhetit, anëtar i komisionit të arsimit dhe në gusht të atij viti zgjidhet nënkryetar i Parlamentit. Kur dëtyrohet m'e lanë propozon At Ambroz Marlaskajn. Mbasi niset në shkurt 1922 nga Liverpuli, në letrën e tij datë 8.5.1922, dërgue provincialit, At Pal Dodajt, nga Uashingtoni thekson se, pas dymbëdhjetë ditëve udhëtimi me vapor nga Anglia, më në fund kishte arritur në Amerikë. Viziten e përshkruen mjaft bukur në nji letër dërgue Pater Justin Rrotes, që daton 11 mars 1922. Pa humbë shumë kohë, kishte fillue për të bâ lobing rreth çashtjes së Shqipnisë. Pas takimit që pati me françeskanin me ndikim të madh në qarqet diplomatike të Uashingtonit, At Godfried Shilling, Fishta takoi dhe senatorin katolik, Henri Cabot Lodge, i Partisë Republikane, njeri me autoritet të madh dhe i nji mendimi me Presidentin Wilson për të drejtat e barabarta të popujve. Në letrën e naltcitueme, Fishta do shprehej: “... âsht mirë qi Qeveria e Tiranes, t’i dejtojë nji shkresë nënsekretarit të Ministrisë së Jashtme të Amerikës, tue kerkue zyrtarisht këtë njohje...” Në fund të letrës, shkruen Fishta: “Ndërkaq vizita eme në Washington ka pasë si përfundim njohjen e Shqypnisë prej anës së Shteteve të Bashkueme të Amerikës. Të gjitha përpjekjet e maparshme të Qeverisë sonë, si ato të “Vatrës”, s’kanë pasë sukses… Qenë Senatorët katolikë, të cilëve ua paçë paraqitë çashtjen sidomos në pikëpamje fetare, ata qi me ndërhimje të veta xuerën njohjen zyrtare të Shqypnisë nga Qeverija amerikane”. Fishta, takimet në Uashington nuk i kishte ba në rolin e nji deputeti të Shqipnisë, edhe pse ishte mandatar nga populli në dy legjislacione, por si intelektual që kishte marrë famë kombëtare dhe ndërkombëtare. Faik Konica në përgjigje të nji letre që Fishta i kishte dërgue, i shkruen nga Bostoni këtij të fundit: “Ju falem nderit për letrën e bukur që më dërguat. Kini lënë nër Shqipëtarët e këtushëmë nji kujtim lartësie dhe drite, që kà shuar gjithë moskuptimiet e shkuara”. Ndërkaq tue u kthye nga Amerika, Fishta i shkruen Át Pal Dodës se asht tue shkrue nji poemë satirike. Është fjala për poemën "Gomari i Babatasit", vepër e cila u botue në dhjetor 1923, me të cilën shënoi pjekuninë e tij të plotë artistike. Po këtë vit del gazeta "Ora e Maleve", që u ba shkolla e gazetarisë shqiptare, në të cilën kontribuen oratoria e Dom Lazër Shantojës, mençuria e Luigj Gurakuqit, penda ledhatuese dhe e ambël e Vinçenc Prennushit, studimet e holla të Anton Harapit, Nush Topalli, Ernest Koliqi, Karl Gurakuqi, Bernardin Palaj etj. Për këtë gazetë Ernest Koliqi shkruen: “Dihet se Ora e Maleve, e nisun ma s’forti me qellime kulturore, pat menjiherë nji zgjanim të papritun politik edhe u ba organi i nji grupi qi përfshinte në gjinin e vet fuqit fetare, shoqnore dhe ekonomike të Shkodrës unji dhe krejt krahinës së saj. Grupin e kryesonte Luigj Gurakuqi. Shkodra nuk njofti kurr stinë ma të lulzueshme me mugullime qellimesh e vullnetesh për nji përparim të njimendtë qytetnuer. Shkodranët pa dallim besimesh, klasash shoqnore, kulturash, me lagje të qytetit e me katunde e me male kreshnike... mblidheshin tok rreth Gurakuqit,- Bashkqytetarit zemër-madh e mende-ndritun, qi dinte me pajtue në shkrime në sjellje e në veprimtari ndertuese tharme jetike të traditave të shëndosha me nevojët e kohës moderne. Ai kalonte udhës i përsjellun gjithkund nga nji tubë djelmoshash e grat nga dyert e oborreve me fëmij në krah e reshëshin me nji breshën bekimesh. Kalonte si profet i rrethuem nga nderimi dashunuer i mbarë nji populli.” dhe vijon: “Prej frymzuesavet qi ishin Emzot Mjedja, Gurakuqi, Patër Gjergji, prej bashkëpuntorvet të shquem si At Antoni, Shuk Gurakuqi, Kolë Kamsi, At Bernardin Palaj, prej redaktuesavet të rendomtë qi ishim Dom Lazri dhe unë e deri ke shtypshkruesat me Gjon Shqipnin ne krye e Tom Laca, shpërdas e shitës i fletores, kjo njehej si nji gja qi ishte pjesë e sejcilit prej nesh, pjesë e shpirtit dhe e jetës s’onë.” Në votimet për Kuvendin Kushtetues në dhjetor të vitit 1923, Fishta së bashku me Fan Nolin dhe Luigj Gurakuqin përfaqëson Opozitën, por nuk qe e thanë sepse qeveria nuk zgjati as nji vit, për shkak se Ahmet Zogu përmes Partisë Popullore vjen në pushtet më 24 dhjetor 1924. Burgosen Ndre Mjedja, Lazër Shantoja, Anton Harapi, Bernardin Palaj, Klement Miraj; Fan Noli dhe Luigj Gurakuqi detyrohen të largohen nga Shqipnia dhe Fishta për të njajtat arsye largohet gjithashtu në Itali më 1925-26, ku qëndron pranë Urdhnit Françeskan, ku pas kurimit me kujdes t'ekspozimit në pavionin shqiptar në Romë më 1925, u dekorue nga Papa Piu XII, e jo sikurse asht shkruar në ndonji rast për shërbime klerikale. Hylli i Dritës preu frymën përdhuni edhe nji herë tjetër mbas ndalimit të vitit 1914. Por, penda e poetit nuk heshti. Më 1924 botohet për së dyti "Mrizi i Zanave" dhe në vitin 1925 "Vallja e Parrizit" (botimi i dytë), "Ifigjinia n’Aulli", "Sh. Luigj Gonzaga" (1927), "Shqyptarja e gjytetnueme", e cila u shfaq në vitin 1929, dhe në revistën "Leka", "Mojs Golemi i Dibrës" e "Deli Cena". Në janar 1930 (këtu incidenti me Portland Cementi (142, 159, 164, 165), nis sërish pas një ndërprerje prej pesë vjetësh, Hylli i Dritës, drejtimin e së cilës Fishta ua besoi sivëllazënve të tij. Po më 1930 emnohet nga Urdhni Françeskan "Lector Iubilatus honoris causa". Në vitet 1930 Fishta përfaqëson Shqipninë në Konferencat Ballkanike në Athinë, (1930), në Stamboll, (1931), ku ai asht anëtar i delegacionit së bashku me Mehmet Konicën dhe më 1932 në Bukuresht. Më 1930 ftohet dhe pranohet anëtar i Bashkimit Ndërkombëtar të Poetëve në Nju Jork, në të cilin merrnin pjesë shkrimtarë nga rreth 60 shtete të ndryshme të botës. Qeveria shqiptare, për me mbrojtë interesat e vendit, muer pjesë në disa konferenca ballkanike në v. 1930-1933, nën kujdesin e Francës, ku merrnin pjesë dhe përfaqësues të Lidhjes së Kombeve. Në këto takime ndërkombëtare, flitej për krijimin e zonës së paqes në Ballkan si dhe mbrojtjen e të drejtave të pakicave në këto vende. Në fund të v. 1930, konferenca qe mbajtë n' Athinë, Shqipnia qe përfaqësue nga At Fishta dhe Mehmet Konica. Fishta në letrën e tij, datë 11 tetor 1930, nga Athina drejtue provincialit Át Vinçenc Prenushit, ndër të tjera, thotë se Konferenca nuk kishte sjellë diçka të re, edhe pse Mehmet Konica me referatin e tij, në krahasim më të tjerët, kishte qenë shumë në lartësinë e duhun. Fishta, në këtë Konferencë qe përqendrue në zhvillimet kulturore në Shqipni. Konferenca e dytë qe mbajtë në Stamboll, në vitin 1931, ku të dërguemit e Shqipnisë, rishtas qenë Fishta dhe Konica. Kjo Konferencë, sipas Fishtës, qe e organizueme shumë ma mirë se ajo e Athinës. Konferenca qe hapë nga Presidenti i Turqisë, Hasan Begu, fjalën e kishte mbajtë dhe Kryeministri i Turqisë, Ismet Pasha. Fishta, në letrën e tij nga Stambolli të datës 20.10.1931, drejtue provincialit, Pal Dodaj, tue ba nji përmbledhje të Konferencës, ndër të tjera shprehet: “Sod, 21, kemi pasë luftë më Jugoslav në Komisionin Politik. Mehmet Konica âsht sha keqas me Kryetarin e dergatës Jugoslave me nji farë Topaloviç. Joviç, Kryetari e Dergates Jugoslave i paska thânë Konitzes se âsht i shtím prej dikúj tjetër me prishë Konferencen. Konica i paska përmendë punët, qi Jugoslavet, kanë bâ dhe bâjnë mbi shqiptarët e Kosovës dhe e paska quejtë barbar”. Fishta, në vazhdim të letrës, thekson se, për shkak të kësaj ngatërrese, në mes këtyne dy delegacioneve, Konferenca qe rrezikue të mbyllej para kohe, por, nga ana e jugosllavëve ishin tërheqë fyemjet e bama ndaj delegacionit shqiptar. Derisa grekët, rumunët dhe Turqia kishin kambëngulë që të nënshkruhej në këtë Konferencë pakti për pakicat, nga ana tjetër bullgarët kërkuen që kjo çashtje të shtyhet për nji konferencë tjetër, e cila do mbahej në vitin e ardhshëm. Pasi çashtja e pakicave nuk muer zgjidhjen e duhun, në v. 1932 u organizue Konferenca e tretë Ndërballkanike, në Sofje të Bulgarisë, ku morën pjesë të njajtët aktorë dhe pati të njajtën tematikë. Át Fishta, posë rolit të delegatit, tani kishte dhe rolin e provincialit, që përfaqësonte etnit françeskanë të Shqipnisë. Kjo konferencë pësoi fatin e atyne të maparshmeve, duke mos sjellë gjë konkrete për temën në fjalë.
Mbas ktyne Konferencave maratonë Ndërballkanike, gjaja më e mirë, që ambëlsoi shpirtin e trazuem të poetit, ishte pranimi i tij si anëtar i Bashkimit Ndërkombëtar i Poetëve, organizatë kjo e themelueme në Nju Jork. Ky bashkimi ndërkombëtar i poetëve, ku merrni pjesë rreth 60 kombe të ndryshme, ishte mënyra ma e gjetur për krijimin e urave të reja të bashkëpunimit dhe të mirëkuptimit në mes diplomacive të shumta botërore. Këto vite, ma të frytshmet e jetës së tij, i kaloi në qetësinë e kuvendit françeskan të Gjuhadolit në Shkodër, por pa u shkëputë kurrë nga problemet e mëdha qytetase, kombëtare e botërore. Të kësaj kohe janë edhe pjesa ma e madhe e dramave, dramave lirike, tragjedive etj. Më 1931 del nga botimi pjesa e tretë e Lahutës me titullin Lidhja e Prizrendit, e cila ishte botue periodikisht në revistën Hylli i dritës në vitin (1921-1922). Nji vit m'andej, pra më 1932 boton në revistën Leka fragmentin në vijim pas botimit në "Kalendarin e veprës Pijore", të poemës Mojs Golemi, e cila u la në mes. Këtu asht momenti i publiçistikës së Fishtës me polemikën e njohur me Hilë Mosin nën titullin: “Gabove Hilë!”, qortim të cilin nuk pat kohë ta përmirësonte sepse iu shpejtue vdekja ministrit t'arsimit. “Vetë Fishtës i erdh keq, kur muer vesht se përgjegja e Hyllit kishte ba efektin e padëshiruem mbi jetën e kundërshtarit”. Fill pas tij do t'ishte Mirash Ivanaj që do të bante të njajtën gja. Antiklerikalizmi çuditërisht do të kërkonte të përballej me françeskanët përmes dy ministrave t'arsimit, të cilët ishin katolikë. Ivanaj kërkoj polemikën mbështetë në ligjin e datës 23 prill 1933, i cili i mbyllte tashma shkollat private, e që komunistët do ta zbatonin besnikërisht 13 vjet më pas më 1946. Ka ngelë proverbiale thanja e Fishtës në praní të nxanësve në oborrin e gjimnazit “Rrnoftë Shqipnia pa ne (këtu françeskanët”. Gjimnazi u mbyll më 25 prill 1933, pas 12 vitesh si gjimnaz dhe 72 vitesh si shkollë fillore. Po këtë vit Fishta do të dëshmojë edhe nji tjetër anë të personalitetit të tij kulturor, estetin. Në revistën Hylli i Dritës ai do të publikojë traktatin estetik: “Shinime estetike, mbi natyrë t’artit”, të lavduem edhe nga profesora t'universiteteve britanike tue pa te Fishta jo vetëm nismëtarin e atij zhandrri në Shqipni por nji estet të përmasave europiane e botnore që do çonte në nji stad të ri t'estetikës. Gjithashtu me randësi asht reçensioni që shërbeu si parathanje, bamun për librin "Kanuni i Lekë Dukagjinit", mbledhun nga Shtjefën Gjeçovi dhe botuem pas vdekjes së këtij të fundit, në të cilën ai shfaqi mendimet e tij vlerësuese për krijimtarinë gojore. Fishta në tetor 1934 do të shkruente nji tjetër artikull magjistral si përgjigje ndaj broshurës së Ismet Totos “Grindje me klerin” që ky i fundit kishte shkrue si përgjigje ndaj polemikës që kishte me Anton Harapit. M'andej Fishta i mërzitun nga mënyra se si ishin tue shkue gjanat, sikurse edhe në vitet 1924-25, shkon në Itali. Në qershor 1935 zgjedhet Proviçial. Po këtë vit rihapet gjimnazi françeskan mbas seancave gjyqsore që kishte fitue në Hagë kundër politikave të shtetëzimit e laicizimit t'arsimit t'aplikueme nga Mosi ma parë, e pasuesi i tij Ivanaj. Viti 1937 shënon 25 vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë me ç’rast ban edhe botimin përfundimtar të "Lahutës së Malcisë", e cila i kishte kushtue ma shumë se 30 vjet punë. Në prill t'atij viti shkon me mision në Çekosllovaki me detyrë prej Urdhnit. Më 17 qershor 1938 Fishta plotëson mandatin si provinçial dhe në këtë post e zavendëson Át Çiprian Nika. Pushtimi italian i Shqipnisë më 7 prill 1939 solli pështjellim në jetën politike, sociale e kulturore të vendit. Më 3 qershor 1939 Fishta emnohet akademik i Italisë, çfarë do të sjellin edhe mjaft polemika dashake në Shqipninë e periudhës 1945-1990. Duhet sqarue se pranimi i këtij vlerësimi nga ana e Fishtës nuk asht ba prej kurrëfarë hipokrizie politike, aq ma keq kur Shqipnia sa ishte pushtue nga Italia dhe dihen publikisht qëndrimet e Fishtës. Akademia e Shkencave e Italisë, ishte institucion shkencor mbipolitik, dhe si i tillë e propozoi dhe e pranoi unanimisht anëtar efektiv të saj Fishtën, për nji motiv të vetëm; personaliteti kulturor, letrar dhe pse jo edhe politik i bante nder asaj akademie. Në këtë mënyrë lehtësonte trysninë që psonin sivëllaznit e tij nga instancat fashiste të vendosuna në Shqipni. Gjithashtu ishte nji teknikë e mirënjohun kjo që tue titullue nji personalitet, do e mbanin larg vendit të vet italianët, sepse akademikët mbanin konferenca vende-vende, me parimin promoveatur ut amoveatur. Sipas kujtimeve të Át Zef Pllumit kur Fishtës iu kërkue që të refuzonte titullin e Akademikut nga sivëllaznit, me ç’rast Fishtës sipas nji rregulli të caktuem i binte që të mbante nji varg konferencash nëpër institucione të ndryshme kulturore, ai ishte përgjigjur se: "Un ndër konferencat e mia do t’ua përsëris italianëve pa ja dà se me të vërtetë Roma dikur e ka pasë namin e madh, por legjionet ilire dhe perandorët e mëdhaj ilirjanë ishin ata që kishin në dorë fatet e Romës. U bâj edhe nji premtim tjetër se përnji që ato konferenca do të kryejnë për gjashtë muaj, siç e don rregullorja, un menjiherë do të kërkoj me ardhë në Shqipnì". Nji vit ma pas, më 1940, Papa Piu XII e priti atë në nji audiencë të gjatë në Selinë e Shenjtë në Vatikan. Ernest Koliqi thekson se: “Poeti i ynë komtar qe fetar por jo konfesjonal. Ndjesinat teper të ndezuna atdhedashunore ia prenë mundësin e karjerës kishtare. Jo pse eprorët e tij njehshin si faj atdhedashunin, por pse drojshin se Ai, njeri me rrebe, mund të mirrte qindrime tepër të shtyme për nji gjerark kishtar.” Aty nga fundi i vitit 1940 kërkon të shkojnë në Troshan, aty ku kishte nisë së pari jetën rregulltare, e pse jo edhe atë letrare, aty ku kishte mbathë sandalet dhe kishte vu rreth brezit litarin e Shën Françeskut. Sëmuret me 10 dhjetor dhe kërkoi pranë vetes mikun dhe Proviçialin At Pal Dodajn dhe sekretarin e tij Át Viktor Volajn, komentuesin e veprës së tij poetike. Më 14 dhjetor e sjellin në Shkodër, ku e shtrojnë në spital. Më 22 dhjetor, borën e skllotën që kishte mbulue qytetin, Fishta e kundron nga dritarja e kuvendit. Më 22 ra një borë e madhe dhe Fishta mori një polmonit që e rëndoi shëndetin e tij. Me 27 mjekët humbasin shpresat dhe Fishta bjen në kllapi. Fjalët e thanuna sivëllazënve që i ndejtne afër:
Po des kondend (i kënaqun) përse kam punue për Fe, Atdhe, e për Provincën tonë.",- e mbylli testamentin sipas Át Marin Sirdanit.
...jo për tjetër, por, sepse po lá anmikun mbî truellin shqiptar, mue më vjen keq qi m'duhet të 'des.",- fjalët e fundit të Poetit.
Më 30 dhjetor 1940 Át Gjergj Fishta nep shpirt. Arkivoli me trupin e tij u vendos në Kishën e Gjuhadolit prej nga u përcoll në banesën e fundit nga pothuej i gjithë qyteti si dhe autoritetet ma të nalta të kohës. Meshën e përmotshme e mbajti Emzot Gaspër Thaçi Arqipeshkëvi Metropolit i Shkodrës. Telegrame të shumta ngushëllimi muer Provinçiali At Çiprian Nika. Më 31 janar 1941 Akademia Mbretnore e Italisë mbajti nji Meshë Drite në kishën artistike të saj të Shën Lukës dhe Shën Martinës, meshë të cilën e udhëhoqi Gjenerali i Urdhnit Françeskan At Leonard M. Bello, këndue nga Schola Cantorum e Vatikanit, ndërsa pjesën muzikore të saj e drejtoi muzikanti i njohun Akademik Don Lorenzzo Perosi, ndërsa nji tjetër ceremoni përkujtimore u mbajt Reale Accademia d’Italia më 9 mars 1941. Përmbledhim këtu tue ba tonin vlerësimin e bamë nga Ernest Koliqi se: “... tek Fishta u shkrinë në nji, tana cilsitë e tij prej murgu, oratori, edukatori e politikani, ndërthurun në mënyrë të shkëlqyeme në përkushtimin e lindun ndaj poezisë.”
Pranë i rrijnë shumë nga Franceskanët e mëdhenj që bënë epokë, në mes të cilëve edhe At Viktor Volaj, studiuesi i njohur i krijimtarisë letrare të Fishtës. Padër Gjergj Fishta vdes në Shkodër më 30 dhjetor 1940 në spitalin civil të qytetit të Shkodrës ku ai ishte shtruar nga një sëmundje e zemrës dhe e mushkërive. Shqipëria ishte nën pushtimin fashist. Ceremonia e organizuar me këtë rast kishte përmasat e madhështisë së merituar. Në të merrnin pjesë zyrtarë të lartë dhe e vetë mëkëmbësi i mbretit Jakomon. Shumë telegrame ngushëllimi, ku theksohej fakti që Gjergj Fishta ishte akademik i Italisë. Mbi arkivolin e poetit kombëtar ishte hapur flamuri i Italisë fashiste së bashku me flamurin shqiptar edhe ky i rrethuar me shpatat e Liktorit. Varrimi i tij u krye një ditë më vonë në kishën Françeskane të Gjuhadolit. Fjala e fundit u mbajt nga Prof. Aleksandër Xhuvani.
"Zotnij të ndershëm
Si vetëtimë u-perhap an’e kand të Shqipnisë lajmi i idhët i vdekjes së poetit t’onë kombëtar At Fishtës dhe e mahnitun mbetet sot mbarë bota shqiptare, tue kujtue emnin zâmadh t’auktorit të Lahutës së Malcisë, që ka këndue, si dikur Omeri, burrnin’e besën e fisit t’onë, që ka ndezë zemrat e Shqiptarëvet, si dikur Tirteu i vjetërsisë.
E me të drejtë i kanë thanë Fishtës Tirteu i Shqipnisë, se sikurse ai me elegjit’ e tij ndezi zemrat e Spartanëvet për luftë, njashtû edhe epopeja e Lahutës, odet edhe elegjit’e Mrrizit të Zanavet e të poezivet të tjera kanë mbjellë në zemër të djelmnisë s’onë dashunin e pamasë për truellin e të parëvet dhe për gjuhën amtare.
Nji këto dy ideale, atdhedashtënija dhe ruejtja e gjuhës si dritën e synit, lavrimi e përparimi i saj kanë qenë polat, rreth së cilëvet shtrihej gjithë vepra e çmueshme e Fishtës. E s’ka kush tjetër veç neve arsimtarëvet që kemi pasë e kemi ndëpër duer edhe ua kemi mësue nxanësvet poezit’e tij, që e çmon mâ mirë veprën zâmadhe të Fishtës, e cila si nji far i math dritëdhanës ka ndriçue mendjen e djelmënisë s’onë, si nji Ungjill shkëndimath morali ka zbutë e ka edukue zemrën e saj.
Nuk ka qenë pra Fishta për ne vetëm nji poet kombëtar epik, lirik, dramatik e satirik, por edhe nji edukator i rinisë s’onë. Nuk kanë mësue e shijue nxanësit e shkollavet t’ona vetëm artin e tij poetik, bukurin’e harmonin’e vargut, rrjedhshmnin’e dlirsin’e stilit e të gjuhës së tij, që âsht nji thesar i pashterun frazeologjije e leksikologjije të kulluet, por kanë thithë prej veprës së tij, si nji nektar të hyjnueshëm të bletës attike, idealet mâ të nalta të njerëzimit: urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukurit, të drejtën e të vërtetën.
Nuk jam unë, o burra, i premë sot që të mund të thuri imne për veprën lavdimadhe të At Fishtës. Âsht historija që ka për të zbukurue faqet e saj me emnin zâmath të tij; âsht letërsija e jonë që do të mburret për veprat e tij grat-plota e të pavdekshëme; janë Zanat e malevet t’ona, që ai ua përcillte vallet me lahutën e tij, që kanë me këndue me katrime kumbim-randa deri te froni i Empirit, veprën e kangatorit zâ-ambël të tyne; âsht djelmënija shqiptare që ka për t’u-ushqye e për t’u-vaditë me manën hyjnore të tij; së mramit âsht Shqipnija mbarë, Gegë e Toskë, malsi e qyteta, që do të kujtojnë, deri sa të ndrisë e diellit rrota, emnin e njenit prej bijvet të mëdhej të saj, që e deshi, e lavdoi dhe e nderoi për gjithë jetën.
Na të gjithë lavdimtarë të veprës së tij, shokë e nxanës të tij, të pikëlluem e të mallëngjyem thellë, kah kujtojmë veprat e tij, fjalët e ambëla e plot atdhedashtëni e këshillat e tij, le t’i lutemi Fuqimadhit Perëndi, që t’i caktojë pranë fronit nji vend të meritueshëm, si në kët dhe, prej kah të vijojë me i lutë për lumnin e Shqipnisë.
Shkoder 31 dhjetor 1940
"At Fishtën e zuri vdekja ndërsa kishte ndër duar përkthimin e Petrarkës në gjuhën shqipe, sikurse kishte përkthyer që me kohë “Hymnet e shenjta” dhe “Pesë Maj” të Manzonit disa nga ariet e Metazit dhe lirika nga shumë poetë të tjerë italianë."
Fishta nuk mbeti pa u vlerësuar nga qarqet e interesuara të kancelarisë së kulturës dhe të civilizimit evropian dhe nga bashkëkohësit e vet. Ai është nderuar me kurora dafinash argjendi nga Klubi "Gjuha Shqype" i Shkodrës në vitin 1911, "Penda e Artë" dhënë për merita të spikatura në cilësi shkrimore dhënë nga qyteti i Beratit në vitin 1917. Medalja "Mearif" e Klasit II, dhënë nga shteti i Turqisë më 1912, "Rihter‑Kreuz" të dorëzuar nga Austro‑Hungaria në vitin 1912, "Benemerenza" dhuruar nga Selia e Shenjtë në Vatikan më 1925, medalja me emrin e një zogu mitologjik "Phoenix" dorëzuar nga shteti i Greqisë në vitin 1931, etj. Më 1939, Italia e bën anëtar të Akademisë së saj, nga kjo pjesëmarrje potenciali i tij jehoi më fuqishëm, e e çoi në kandidim për Nobel. Me rastin e 130 vjetorit të ditëlindjes së tij. Këshilli i Bashkisë se Lezhës e bëri "Qytetar Nderi". Në këtë mbledhje përkujtimore, një grup intelektualësh kërkuan nga Kryetari i Qarkut dhe Prefekti qe t'i bëhet një propozim Presidencës që t'i akordojë poetit të madh titullin e lartë "Nderi i Kombit" për merita të shquara në shërbim të Kombit Shqiptar. Kjo dëshirë u realizua nga Presidenti Alfred Moisiu me 28 Nëntor 2002.
Veprat artistike, mendimi i Fishtës mbi edukimin e mësuesinë.
Arrin të botojë këngët e para të "Lahuta e Malcís", kryevepër e poezisë epike shqiptare, më 1904. Më 1907 boton përmbledhjen satirike "Anzat e Parnasit", dhe më 1909 përmbledhjen lirike "Pika voëset", më 1913 "Mrizi i Zanave". Gjergj Fishta veç krijimtarisë artistike, shkëlqeu edhe në fushën e pedagogjisë e të psikologjisë sociale, gjuhësisë etj. Si mendimtar me potencial të madh teorik dhe me një veprimtari të dendur praktike, në shërbim të mbrojtjes dhe të zhvillimit të gjuhës dhe të shkollës shqipe. Ai i kishte vënë vetes si qëllim që të luftojë për të ngritur nivelin kulturor e arsimor të bashkëkombësve dhe për të nxitur tek ata dëshirën për përparim dhe për atdhedashuri, si dy shtylla qe do t'i ndihmonin për të mbajtur në këmbë shoqërinë shqiptare të goditur nga pushteti disashekullorë otoman.
Do te ndalemi në periudhën e parë të veprimtarisë së tij politiko-arsimore, ku ai fillon përpjekjet për të vazhduar e çuar më tej punën e paraardhësve të tij, Naimit, Samiut, Petro Nini Luarasit etj, në luftë për ngritjen kulturore e arsimore të popullit. Kjo ishte koha e fundit e pushtimit turk dhe e viteve të para të Pavarësisë, domethënë deri kur ai do të zgjidhej deputet dhe do t'i vihej punës për zhvillimin e gjuhës dhe shkollës shqipe në kushtet e ekzistencës të një shteti shqiptar të pavarur. Kjo ishte një kohë që do të kërkonte jo vetëm aftësi krijuese shkencore pedagogjike të larta, por edhe një nuhatje të fortë politike për të shfrytëzuar me sukses çdo koniunkture në shërbim të zgjidhjes së çështjes kombëtare, pra edhe të problemeve të gjuhës dhe të shkollës shqipe.
Në këto kushte, historiko-shoqërore, Fishta luftoi për ngritjen e nivelit kulturor e arsimor të popullit që, sipas tij, do të ndikonte për fuqizimin e luftës për liri, pavarësi e përparim ekonomiko-shoqëror.
Pasi u kthye nga studimet e larta për teologji e filozofi, u caktua në kolegjin e Troshanit si profesor. Ai e deshi mësuesinë dhe e quajti "Zeje të shenjtë". Fishta nuk që vetëm krijues artistik i nivelit të lartë, por edhe linguist, pedagog, filozof, sociolog e diplomat, piktor dhe adhurues i muzikës etj. Pra, kishte një përgatitje të përgjithshme shkencore-pedagogjike në lartësinë e kërkesave të kohës. Ai njeh mendimin pedagogjik bashkëkohor evropian, të cilin përpiqet ta shfrytëzojë për të forcuar punën në shkollë. Kujtojmë fjalimin që përgatiti për ta mbajtur në parlament, kur po diskutohej për arsimin, ku dalin qartë parametrat e filozofisë së tij arsimore në kushtet e reja të ekzistencës së shtetit shqiptar. Pra, ai është një personalitet poliedrik. Ajo që të bie në sy menjëherë, kur studion veprën e tij, është se të gjitha këto aftësi i vë në shërbim të zhvillimit të kulturës dhe të arsimit shqiptar.
Kaligrafia e Fishtës, ku në këtë letër tregon edhe kahin e kërkimeve n'etimologji
Ai, duke ndjekur traditën e shkrimtarëve te Rilindjes që, krahas krijimtarisë artistike, ìu kushtuan dhe punës për mbrojtjen dhe zhvillimin e gjuhës dhe të shkollës shqipe, punoi në mënyrë shumë të përkushtuar për të çuar më tej punën e nisur prej tyre në kushtet e reja të rënies përfundimtare të perandorisë turke dhe të krijimit të shtetit te ri shqiptar. Idetë e tij pedagogjike, veç artikujve shkencor që botoi në organe të ndryshme të shtypit të kohës, i gjejmë të kristalizuara edhe në veprat e tij artistike. Ky mund të jetë edhe ndikimi latin, sepse dihet se romakët edhe rregullat e stilistikës i paraqitnin në vargje. Për ilustrim po japim një tercinë nga përkthimi prej tij i "Prozodisë latine":
Në kohë të kryeme rrokja e parë zgjatohet,
Po që verbi dyrrokësh. Veçse kjo rrokje
Në Sto, Do, Findo, Scindo, Bindo do t'shkurtohet.
Fishta, duke i shfaqur idetë e tija pedagogjike edhe me anë vargjesh, ishte i bindur se ato do të kapeshin e do të kuptoheshin më shpejt nga bashkëkombësit e tij. Ai, nëpërmjet të kësaj rruge, u përpoq që të futej, jo vetëm në mendjen e bashkëkohësve të tij, por edhe në zemrat e tyre dhe mund të themi se ia arriti qëllimit. Fishta, pas binomit të njohur "Për fe dhe atdhe", mund të themi se krijoi dhe një binom tjetër shumë të fuqishëm: "Çdo gjë për gjuhën dhe shkollën shqipe". Ndërsa më të parin lëshonte kushtrimin madhor për të dhënë jetën për lirinë e trojeve shqiptare, në të dytin kërkon angazhimin e të gjithëve për mbrojtjen e kulturës, të gjuhës dhe të arsimit shqip. Mund të themi se të dyja këto thirrje plotësojnë njëra-tjetrën. Tek poezia kushtuar mikut të tij, historianit Pashk Bardhi, formulon qartë kredon e tij pedagogjike:
"Pêr çka se mjaft nuk âsht' me mkâmbë Shqipninë, porse duhen rrit edhe shqiptart, qi t'bâhen të zot me e mbajt Shqipninë"
Ky përfundim i filozofisë arsimore fishtiane ka qenë dhe do të mbetet qëllimi përfundimtar i shkollës sonë mbarë kombëtare. Poeti vizionar lufton që në shërbim të përparimit të kombit të vihet gjithë potenciali intelektual dhe për këtë qëllim përkrahë çdo lëvizje kulturore e arsimore që krijohet në atë kohë.
"Në prakun e vjetit 1899 themelohej në Shkodêr Shoqnija letrare "Bashkimi" nên kryesinë e Abatit të Mirditês, Emzot Prêngë Doçit, qellimi i se ciles âsht' zgjim'i popullit me anë botimesh në gìuhen amtare. At Gjergji, bashkëthemelues e si pjestar i nxehtë i saj, vûni të gjitha fuqitë e veta pêr të bâme që të përparonte: merrte pjesë rregullisht e pa u lodhun kurrë në mbledhjet e Kshillit e zbatonte me ndërgjegje të plotë dëtyrimet që i ngarkoheshin. Në të gjitha botimet e Shoqnisë, tue nisun prej Abetarit e tue vijuem ndêr librat tjerë deri te Fjalori i çmueshëm i vjetit 1908, At Fishta dhá ndihmesen e vet të vlefshme me k'shilla e me punë".
Ky angazhim me frytdhënie kaq të lartë shkencore, që në moshën 28 vjeçare në fushën e gjuhës, kulturës dhe të arsimit tregonte se në botën intelektuale shqiptare po hynte një force e re shkencore, e aftë për të kontribuar në përballimin e problemeve të mëdha të kohës në këto fusha me rëndësi shumë të madhe për kombin, që në atë kohë ishte i angazhuar në luftë për liri e pavarësi. Dihet se pa gjuhë nuk ka shkollë dhe pa shkollë nuk mund të ketë zhvillim modern të gjuhës.
"Alfabeti i Bashkimit,- thotë Vehbi Bala,- i projektuar nga Fishta përmblidhte veçoritë më pozitive të alfabeteve ekzistuese dhe Kongresi e pranoi atë si alfabet të vetëm të shqipes. Drejtësinë e këtij veprimi e tregoi koha: ai u bë alfabet kombëtar. Pra, edhe këtu, si gjetkë, Fishta dha një kontribut të spikatur për kombin shqiptar".
Edhe sikur vetëm kaq të kishte bërë Fishta për gjuhën dhe shkollën shqipe, do të ishte e mjaftueshme për ta vënë atë në sofrën e parë të mendimtarëve shqiptarë të të gjitha kohërave. Për Fishtën, gjuha shqipe është një pasaportë e gjallë, që provon identitetin e të qenit shqiptar.
Nper gjuhë shqype bota mbârë
ka me ju njohtë se ç'fis ju kini,
ka me ju njohtë për shqyptarë,
trima n'zâ, sikurse jîni
Kjo gjuhë për poetin pedagog është jo vetëm si "Kânga e zogut t'verës", por edhe "Si ushtime e nji termeti", sepse në këtë gjuhë, thotë ai, edhe Kastriota u pat fol atyne ushtrive "ngadhënjimtare" që çuditen boten dhe po në këtë poezi ai mallkon rëndë at bir shqiptari.
"qi përbuzë këtë gjuhë hyjnore,
qi n'gjuhë t'huej, kur s'asht nevoja,
flet e t'veten e lèn mbas dore."
Këto ide janë me vlera të përjetshme. Fishta, duke ndjekur traditën e Rilindjes, godet politikën arsimore turke dhe të vendeve fqinje, që synonin të shfrytëzonin në maksimum edhe shkollën si një mjet shumë të efektshëm për shkombëtarizimin e popullit. U përpoq që të forcojë shkollën shqipe, me qellim që ajo t'i shërbejë zgjimit të popullit për të ruajtur identitetin e tij dhe për të gjetur në vetvete forcat e nevojshme për t'ecur drejt lirisë, pavarësisë dhe përparimit. Ai lufton për të vënë në lëvizje mendimin krijues kombëtar, që pushtuesi pikërisht kërkonte ta mbyste. Fishta në luftën e tij ishte i hapur, i guximshëm, iniciator me largpamësi të madhe. Ai është tepër i ndjeshëm ndaj tronditjeve historike të kombit të tij në çfarëdo sfere jete që mund të ndodhin ato. Fishta luftonte për t'u hapur sytë bashkëkombësve të tij, që të kuptonin dhe të gjykonin vetë për politikën arsimore të pushtuesit otoman, që pranon pa asnjë kundërshtim që në territorin që mbulonte kombi shqiptar të hapeshin gjithfarë shkollash: italiane, greke, austriake e deri sllave, sepse, siç dihet, ato turke kishin mbuluar krejt vendin, dhe në të njëjtën kohë nuk lejonin që të çileshin shkolla shqipe, me qellim që të copëtohej sa më shumë uniteti shpirtëror i kombit. N'atë kohë, propaganda e huaj kishte bërë punën e saj për të çorientuar opinionin shqiptar për problemet e shkollës në gjuhën shqipe. Ajo kishte krijuar, siç e quan vetë poeti pedagog, një çoroditje që preku jo vetëm familjen e disa shtresave shoqërore, por edhe ndonjë segment të caktuar të shtetit të ri të posaformuar. Ai i vë gishtin plagës dhe i kushtohet tërësisht luftës për çlirimin e familjes dhe forcave e tjera shoqërore të kohës nga helmimi i propagandës shumë të rafinuar të pushtetit, që kërkonte zhvlerësimin e gjuhës dhe të shkollës shqipe. Ai në radhë të parë godet me forcë ftohtësinë e shqiptarëve ndaj dijeve dhe shkollës, kundër kësaj të keqeje të madhe, që shkonte në favor të propagandës së huaj, që siç dihet, ishte shumë e egër.
Më 1907, tek Nakdomonicipedija, krijon me një mjeshtëri të rrallë artistike episodin e një tregtie të çuditshme: Shënkolli, me urdhër të Zotit, del nëpër botë me një barkë ngarkuar me mend. Kush donte t'i shtonte ato që ka, mund të blinte edhe do të tjera. M Më në fund rruga e qiti shejtin në Shëngjin. Në të njëjtën kohë, del në këtë port edhe djalli, që vinte nga Franca me një barkë ngarkuar me shkarpa për t'i shitur. Dihet se n'atë kohë, dikush e ndalonte shkollën shqipe me ligj, disa të tjerë e mallkonin ose e poshtëronin me metoda nga më të ndryshmet. Puna kishte shkuar deri atje sa disa parapëlqenin për fëmijët emra të huaj se gjoja tingëllonin më modern se ata që ishin brum'i shqipes. Poeti zgjedh si tipike familjen Guca, që ishte bartëse e këtyre kundërshtive. Me lindjen e djalit ndizet sherri. Filipi donte ta pagëzojë fëmijën me një emër shqiptar: Palokë, kurse e shoqja nuk pranon. Fishta tek "Paloke Guca" zbulon sesi zhvillohet kjo luftë edhe brenda mureve të shkollës. Ai vë ballë përballë Palokën me një mësues, siç e quan ai, të pantënzonë, që kërkonte që nxënësit e tij... "Gjithçka tjetër të dilnin, posë shqiptare, posë njerëz që ndiejnë për Atmé, gjuhë e t'Parë". Ai nxjerr lakuriq metodën që përdor ai për t'ia arritur këtij qëllimi të mallkuar. Kur Paloka kthen në shtepi, tek praku i derës, i thotë babë Filipit:
"Unë s'jam shqyptar: Unë jam shkodran".
Kështu poeti pedagog, me katër-pesë vargje, jep objektivin që i kishin vënë vehtes disa shkolla të huaja t'asaj kohe, për shkombëtarizimin e brezit të ri. Misioni i mësuesve të patënzonë s'ka si del më mirë. Por ata nuk ndalen deri këtu, por bëjnë çmos që fëmijët t'i largojnë dhe t'i shkëpusin fare nga figurat e shquara kombëtare. Fishta lëshon rrufenë e dytë drejtpërdrejtë në tryezën e mësuesit të pantënzonë, duke dhënë zënken me një nxënës tjetër, (Në një shënim në librin "Anzat e Parnasit" thuhet se ky është një fakt historik) të cilit i bie në tokë një fotografi e Skënderbeut që e tmerron mësuesin e patënzonë:
Ah! bre kulim,
Sh'âsht ky mjekërskjap?- po thotë me idhnim.
S'âsht mjekërskjap, zotní, âsht Skenderbeu.
N't'a pashë kyt surrat n'dorë prap,
T'a dijsh se jashtë si qenin kam me t'qitë.
I foli Tefes msuesi t'u i bërtitë.
Me rezistencën fëminore, Fishta do të thotë se shpirti heroik shqiptar, megjithëse i tronditur, vazhdon të jetojë dhe se ka të ardhme. Fishta kritikon edhe disa segmente të caktuara të shtetit të sapoformuar shqiptar, që lejojnë ende disa nga këto shkolla të vazhdonin punën, edhe pse në të vërtetë pak e kishin ndryshuar, ose më mirë të themi se e kishin fshehur objektivin e mëparshëm, domethënë të para 1912-ës, por ajo që e shqetëson poetin është edhe fakti se ato tani mbaheshin me paratë e taksapaguesve shqiptarë. Ja ç'thotë ai:
Po, edhe përpara luftës Ballkanike,
Në Shqyptará ka pasë shumë shkolla t'hueja.
Shkolla italjane, turke e helenike,
Shkolla serbjane e..."dijiji" e "kikuje",
Për t'rrejtë Shqyptar't me dokrra politike.
...
Por, shka âsht me zî, vetë kombit t'ngrâtë kto shkolla
Po i duhet sod m'e mbajtun m'kâmbë me t'holla
Fishta kërkon që fatin e Palokës dhe të shokëve të tij ta mësojë gjithkush: çdo shqiptar, toskë e gegë. Kuptohet, ai dëshiron që secili të gjykojë vetë për atë që po ndodhte brenda familjes, shkollës dhe disa segmenteve të shtetit shqiptar. Ai e thotë copë se atyre shkollave veç sherrin ua kemi parë. Ato e kanë mbytur shpirtin krijues të njerëzve tanë:
"Aty, po, t'huejët në shpirt e tru na i tredhen, E pa kenë t'zott t'mendojmë ne me krye t'onë. Na shkimen n'shpirt çdo ide e ndìesi kombëtare; E ndêr e Atdhé, at-botë ne i dhâme per pare".
Këtyre mësuesve të patënzone u vë përballë mësuesin populloj Jak Specin, për të cilin kërkon t'i ngrihet një përmendore. Poeti pedagog ka besim të patundur tek fuqia e shkollës për të transformuar shqiptarin në një forcë aktive, t'aftë për të çuar përpara kombin e vet.
"Oh! at'here, kur n'shkollë zbutun shqyptari
N'mní t'ket marrun ej gjakun e dhunen,
E me dije t'ket kapun ej punen
Shqypnis fati do t'çilet tamam".
Gjatë punës në bibliotekën françeskane që më vonë do marrë emrin e tij
Fishta nuk qëndron vetëm tek polemika, por si njeri i veprimit kalon në terrenin konkret, siç shohim më lart kur u bë drejtor i shkollës françeskane. Fishta bën thirrje për zgjerimin e arsimit shqip në të gjithë territorin e shtetit të ri shqiptar.
"Aty nga viti 1914,- thotë Sterjo Spasse,- me gishtërinjtë e dorës numëroheshin shkollat fillore, që kishin për gjuhë zyrtare shqipen. Në artikujt "Gjuha e mësimit", "Gjuha shqipe" e në të tjera, poeti me këmbëngulje lyp që gjuha shqipe të jetë e detyruar në të gjitha shkollat fillore të Shqipërisë dhe të nxitë shqiptarët që të mos tregohen të fjetur e të përgjumur, kur është puna e gjuhës, sepse prej saj rrjedh jeta dhe vdekja e kombit".
Te "Shqyptarja e qytetnueme" Fishta kërkon që "edhe bijave shqiptare me u dhânë mësim në gjuhë amtare". Tek "Nevoja e mësimit" Fishta u thotë bashkëkombësve të tij se lufta për dije nuk është një kërkesë e rëndomtë. Fishta kërkon që edhe njeriu shqiptar të aftësohet për ta ngritur vendin e tij në nivelin e zhvillimit tekniko-shkencor të kohës. Vetë shkolla për Fishtën është produkt i genit njerëzor. Ai ka besim të plotë se ajo përpunon e zhvillon aftësitë kërkuese, zbuluese, përpunuese e krijuese të mendjes njerëzore, të cilat përbëjnë shpirtin e shkencës. Tek deklarimi i genit shpalosën idetë e poetit pedagog për rolin e shkollës ne formimin e figurave te shquara botërore dhe kalimin e tyre ne përjetësi:
"Mendjen e njeriut n'shkollë unë mpreha,
Ku kam rritë ata Platonët,
E ato shpatat me dy teha,
Demostanët e Ciceronët;
Edhe t'vetmin n'jetë, Homerin,
Me atë Virgjilin e Aligerin,
T'cilëve as vdekja s'ka çka u bân"
Kjo është fuqia çudibërëse e "Tempullit të dijes", siç e quan ai shkollën. Geni, që është personifikim i aftësive mendore të njeriut e të gjenialitetit të tij, vazhdon më tej:
Edhe zbuloj ku struket jeta,
Çka âsht' e mirë e çka âsht' e vêrteta,
Bukuria kah buroi.
Për Fishtën mendja e njeriut është e plotfuqishme, s'ka kufi, ajo është forca që i jep përpara zhvillimit dhe që çdo gjë e konkretizon me vepra. Fishta e shikon "Tempullin e dijes" si një vend ku bashkohen të gjithë, prandaj në shkollat e tija keni nxënës nga të gjitha besimet. Një gur nga themeli i tolerancës fetare në Shqipëri. Të gjithë, sipas Fishtës, duhet të mësojnë shkencën dhe të gjithë duhet ta vënë atë në jetë në dobi të kombit të tyre. Ai beson se shkenca krijon unitet human sepse rezultatet e saj i përkasin të gjithë njerëzimit. Ai e pranon se lufta për të fituar dije është punë e vështirë dhe e lodhshme, fjalën e ka për punën që bëhet në kërkim të së resë, të progresit, të shtigjeve të pashkelura.
Këtu shfaqet sistemi i punës se tij si artist e shkencëtar me rendiment te larte, qe është një shembull i shkëlqyer, jo vetëm për te rinjtë, por për te gjithë boten tone intelektuale, qe aktivizohet ne fusha te ndryshme te punës krijuese.
Fishta, si poet me diapazon te gjere krijues, filozof e pedagog, sociolog e diplomat e klasit te pare etj. nuk është kundër kulturës se huaj, as kundër marrëdhënieve te drejta ne fushën e shkencës e arsimit me vendet e tjera, por ai është kundërshtar i prere i përdorimit te shkollës për shkombëtarizimin e një populli, qe ne kohen e tij përbente një nga rreziqet me te madhe për lirinë e vendit tone. Ai godet edhe ata studente qe kane shkruar jashtë për te studiuar dhe nuk tregojnë kujdesin e duhur për te përfituar sa me shume nga përvoja e vendeve te tjera dhe për ta vene atë ne shërbim te zhvillimit shqiptar. Është interesante edhe kërkesa e tij këmbëngulëse qe meshtarët e rinj te përgatiteshin ne shtete te ndryshme te Evropës, me qellim qe te mund te sillej edhe nëpërmjet te kësaj rruge kulture e sa me shume vendeve te zhvilluara. Fishta është i orientuar nga kultura oksidental dihen konsideratat e tij për Geten, Shekspirin, Danten e shume te tjerë. Por ai nuk ka nënvleftësuar as vlerat shkencore e artistike te popujve te lindjes. Mjafton te përmendim mendimet e tij për Kinën ku ne mes tjerash thotë:
Por janë mjaft t'meçëm
kinez't e ngrâtë:
Punen e dijen
I kanë zanat'.
Për të realizuar mbrojtjen e gjuhës e te shkollës shqipe, si mjete qe synojnë jo vetëm ruajtjen e identitetit shqiptar, por edhe për te vene atdheun ne rrugën e përparimit, ai kërkon qe te mobilizohen te gjitha forcat intelektuale. Ai ka vlerësuar shumë punën e shkrimtarëve të shquar që "mrrijten me bâ të njihet gjuha shqipe si gjuhë msimi gadi në të gjitha shkollat dhe gjuhen zyrtare në të gjitha zyrat e shtetit, si dhe l'shuen rrânjen e parë të ndërgjegjes kombtare".
Kjo figurë e përkushtuar tërësisht zgjidhjes së problemeve të vështira, që kaloi kombi ynë në ato vite, kërkon studime të thella për të dalë në dritë tërë vlerat e tij, që krijoi edhe në fusha të ndryshme të shkencave. Konceptet e reja demokratike për vlerësimin e trashëgimisë, po të shfrytëzohen mirë, e lehtësojnë më shumë këtë punë, që domosdoshmërish duhet bërë. Këtë e thonë dhe bashkëkohësit e tij: "E kur me kalimin e kohës, familja shqiptare, e mbledhur rreth vatrës plot flakë, do të përmendë emrin e fratit poet, figura e këtij do të shkëlqejë më me forcë, sepse atëherë do të jenë zhdukur një herë e mirë dhe vogëlsirat më të kota të njerëzve. Atëherë jeta e poetit do të bëhet më interesante e më e pasur në kujtime". Këtë përfundim e vërteton dhe fakti se dikur lihej pa u përmendur emri i tij edhe kur flitej për Kongresin e Manastirit, ku siç dihet, qé firmë e parë, pa bërë fjalë edhe për shumë e shumë raste të tjera.
Tituj të veprave
1*Lahuta e Malcíse - poemë (Zarë, 1925
2*Anzat e Parnasit - satirë (Sarajevë, 1907)
3*Pika voese, më vonë ribotuar si Vallja e Parrizit (Zarë, 1909)
4*Shqyptari i gjytetnuem - melodramë (1911)
5*Shqyptarja e gjytetnueme - melodramë
6*Vëllaznia apo Shën Françesku i Assisi-t (1912)
7*Hylli i Dritës - revistë (1913)
8*Juda Makabé - tragjedi (1914)
9*Gomari i Babatasit (Shkodër, 1923)
10*Mrizi i Zânavet (Shkodër, 1924)
11*Sh. Luigji Gonzaga, (Shkodër 1927)
12*Lahuta e Malcís - botimi komplet (1937)
13*Jerina ase mbretnesha e luleve, (Shkodër, 1941)
Mirënjohjet
1* Urdhrin "Nderi i Kombit" Shqipëri, 2002
2* Medalja e Artë e Lidhjes së Prizrenit Kosovë
3* Kurorë Argjëndi, nga Klubi "Gjuha shqipe" i Shkodrës (1911).
4* Dekorata Mearif, nga Mbretëria Turke (1912).
5* Dekorata Ritterkreuz, nga Mbretëria e Austrisë (1912).
6* Penë floriri, nga qyteti i Beratit (1913).
7* Medaglia di Benemerenza, nga Papa Piu XI (1925).
8* Lector Jubilatus, nga Paria e Urdhnit françeskan (1929).
9* Dekorata Phoenix, nga Greqia (1931).
(Marre nga http://sq.wikipedia.org/wiki/Gjergj_Fishta , dt.17 Shkurt 2012 )